مقدمه
گیاهان دارویی به گیاهانی گفته می شود که حاوی ماده موثره و دارویی هستند. در پزشکی کهن داروها از گیاهان بدست می آمدند و داروهای گیاهی نقش مهمی در بهبود بیماری ها ایفا می کردند. در ایران حدود 8000 گونه گیاهی موجود است که از میان آنها 2300 گونه جزو گیاهان معطر و دارویی هستند و حدود 450 گونه آنها در عطاری ها به فروش می رسند. در زندگی انسان استفاده از گیاهان دارویی همزمان می شود با خلقت انسان؛ از زمان پیدایش انسان در تمام دوران، او مجبور به استفاده از گیاهان بوده است . اگر چه استفاده از دارو های شیمیایی و سنتی در نیم قرن اخیر به اوج خود رسیده است اما به علت داشتن ضرر برای بدن، انسان ها دوباره روی به استفاده از گیاهان دارویی آوردند. به خوبی روشن است که استفاده از گیاهان دارویی در طول تاریخ بهترین روش برای درمان بیماری ها است.
در کشور ایران استفاده از گیاهان دارویی به دوره آریایی و اوستا برمیگردد. قدیمی ترین گیاه دارویی گیاه مقدس آیین زرتشت هوم است. در کتب پهلوی آن را به نام سرور گیاهان می دانند که باعث جاودانگی می شود. طبق گزارشات اطبای یونانی، هندی و اروپایی، انسان ها به مدت 4000 سال از گیاهان برای دارو مصرف میکردند.
رشد و کاشت انواع مختلف محصولات در کشور ایران باعث می‌شود تا بتوانیم به خودکفایی بیشتری دست‌یابیم. در حقیقت صنعت کشاورزی و گلخانه‌داری در کشور ما در حال توسعه است، به همین دلیل نیز دست‌یابی بر هر نوع خودکفایی باعث می‌شود تا رسیدن به اهداف اساسی کشور نیز سریع‌تر انجام شود. همانطور که می‌دانید برای کشت گیاهان مختلف در ایران، به دلیل وجود اقلیم‌های مختلفی که وجود دارد آسان‌تر است. در حقیقت کشور ما از 13 اقلیم کلی موجود در دنیا، 11 اقلیم را دارا است. به همین دلیل نیز کشت گونه‌های مختلف گیاهی در سراسر کشور میسر است. گیاهان دارویی یکی از مهمترین انواع گیاهان بوده که به دلیل پرتقاضا بودن آنها، همواره مورد توجه مشتریان بوده‌است. از آن جایی که انواع مختلفی از گیاهان دارویی وجود دارند، آشنا شدن با گونه‌هایی که در ایران، قابل کشت هستند، بسیار مهم است.
گیاه دارویی چیست؟
زمانی که یک یا برخی از اندام های یک گیاه مانند ساقه، برگ، گل، ریشه و… خواص دارویی داشته باشد به آن گیاه دارویی گفته می شود. به طور مثال به دلیل اینکه پوست ساقه گیاه دارچین خواص درمانی دارد به آن گیاه دارویی گفته می شود. مواد فعال بیولوژیکی این گیاهان دارویی می توانند بر پیکر موجودات زنده مانند انسان یا حیوان اثرات فیزیولوژیکی داشته باشند. کمتر دیده می شود که تمام قسمت های یک گیاه خاصیت درمانی داشته باشند. همچنین بسیاری مواقع قسمت های مختلف یک گیاه می توانند کاربردهای مختلفی داشته باشند. به طور مثال برگ های درخت نمدار خاصیت ملین دارند اما گل های درخت نمدار آرامش بخش هستند.
در طب سنتی گیاهی را گیاه دارویی می‌شناسند که حداقل یکی از بخش های آن خواص دارویی داشته باشد. مثل ساقه، برگ، گل یا ریشه آن گیاه دارویی دارای ترکیباتی از مواد شیمیایی و ارگانیک است. معمولاً از بخش خام یا فرآوری گیاهان این مواد به دست می آید. از گیاهان دارویی برای هدف های درمانی استفاده می شود. برای نحوه و کاربرد آن توسط متخصصین و اطبا مطالعات و تحقیقات انجام می شود. این مواد فعال بیولوژیکی که درون گیاهان دارویی قرار دارد بیشتر برای بدن موجودات زنده مثل انسان و حیوانات اثر دارد.
کاربرد گیاهان دارویی
کاربرد هایی که می‌توانیم از گیاهان دارویی نام ببریم این است که می توانیم به عنوان دارو از آن ها استفاده کنیم؛ از جمله به عنوان غذا و در برخی موارد کاربرد عطر را برای ما دارد. گیاهان دارویی از زمان های قدیم برای بشر کاربرد داشته است.
در کتب های قدیمی یونانی، مصریان و چینی ها تاریخچه گیاهان دارویی را به طور مفصل بیان کرده است. برای گیاهان دارویی گاهی می توانیم بگوییم قسمت های مختلف گیاه کاربرد های مختلفی دارد.
به طور مثال می توانیم درخت نمدار را بگوییم که گل های آن برای آرام بخش بودن استفاده می شود؛ در حالی که برگ های آن خاصیت ملین دارد. همانطور که گفتیم بعضی از گیاهان دارویی نه تنها برای درمان از آن ها استفاده می شود بلکه برای مصارف غذایی هم استفاده می شوند. مثل: زنجبیل خشک و عناب .
جالب است بدانید یکی از کاربرد هایی که نام گیاه دارویی دارد فقط و فقط مربوط به جز دارویی گیاه است نه کل گیاه! از دیگر عجایب میتوان گفت که در بعضی از گیاهان حتی پوست آن هم خاصیت دارویی دارد به طور مثال نه تنها خود میوه، بلکه پوست انار نیز برای بدن کاربردی است.
تفاوت گیاهان دارویی با داروی گیاهی
اکثر مردم این دو را با هم یکی می دانند ولی این دو با هم تفاوت بسیاری دارند. گیاه دارویی به بخشی از گیاه می گویند که پس از خشک کردن یا همان طور بدون تغییر در مغازه ها و عطاری
ها برای مصرف مردم به فروش میرسد. گیاهانی مثل زیره سبز | رازیانه | چوب دارچین و مانند اینها گیاهان دارویی است که شناخته شدند و خواص درمانی آنان مورد تایید است.
معمولاً استفاده از این ها کم ضرر است اما داروی گیاهی محصولی را می گویند که با استفاده از فرایند هایی، از خاصیت های گیاهان دارویی استفاده می کنند و در کارخانه های داروسازی تبدیل به دارو می شود.
حال که تفاوت گیاهان دارویی و داروی گیاهی را دانستیم پس میدانیم عطاری ها حق فروش گیاهان دارویی دارند نه دارو های گیاهی! این گیاهان باید تعداد شان مشخص و فواید آن در طول سال های گذشته مورد تایید باشد و از بی ضرر بودن آن یا کم ضرر بودن آن اطمینان حاصل کنیم.اما این را هم باید بدانید که حتماً مصرف بی رویه و بیش از حد نیاز از هر چیزی چه گیاه دارویی چه داروی گیاهی برای بدن مضر است.
گیاهان دارویی در کجای ایران یافت می شود
ایران، کشوری چهار فصل است. به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص ایران، قرارگیری آن بین دو دریا، توپوگرافی خاص آن و بسیاری از عوامل دیگر، گونه های جانوری و گیاهی خاص و منحصر به فردی در جای جای کشورمان ایران یافت می شود. تنوع گیاهی ایران آنقدر گسترده است که آن را در بین کشورهای دیگر منطقه خاور میانه منحصر به فرد می کند. کشور ایران به دلیل تنوع آب و هوایی زیاد و توپوگرافی منحصر به فردش، از نظر پوشش گیاهی بسیار غنی است. در واقع هر نقطه از کشور گیاه مخصوص به خودش را دارد. مناطق کویری گیاهان شورپسند و مناطق کوهپایه ای گیاهان خودروی کوهپایه ای دارند. در واقع هم اکنون حدود ۲۵۰۰ گونه بومی گیاهان در در ایران شناسایی شده است که تنها کمی از آن ها مورد تحقیق قرار گرفته اند.
کشت گیاه دارویی در ایران
همانطور که ذکر شد، گیاه دارویی، دارای خواص متعددی است که همین نکته باعث شده تا امروزه به عنوان یکی از مهمترین گونه‌های گیاهی قابل کشت شناخته شود. در حقیقت، اقبال عمومی نسبت به این نوع گیاهان، وجود مشتریان دائمی را تضمین کرده، به همین منظور نیز کشت زراعی و گلخانه‌ای آن به وفور انجام می‌شود. همانطور که ذکر شد، کشور ایران دارای اقلیم‌های گوناگونی است و همین نکته به عنوان یکی از مهمترین مزیت‌های زیست‌محیطی کشور ما تلقی می‌شود که باعث شده تا بستر کاشت گیاه دارویی، فراهم باشد. معمولا برای کشت گیاه دارویی چندین عامل دخیل هستند. مهمترین فاکتوری که باید در کشت گیاه دارویی در ایران به آن توجه کرد، بازار فروش است. نمی‌توان بدون توجه به سلیقه‌ی مشتریان اقدام به کشت گیاه دارویی نمود؛ چرا که در این صورت به دلیل به فروش نرسیدن محصولات، احتمال ضررهای زیادی وجود خواهد داشت. با توجه به این موضوع نیاز است تا پیش از آغاز کشت گیاه دارویی، اقدام به بررسی بازار هدف نمایید.
انواع گیاهان دارویی در ایران
حال که با مفاهیم مرتبط با گیاه دارویی آشنا شدید نیاز است تا با گونه‌هایی که کشت آنها در ایران مناسب‌تر است نیز آشنا شوید. در حقیقت به دلیل عدم تسلط بر گونه‌های مختلف گیاه دارویی، تعداد زیادی از افراد، دچار ضررهای جبران‌ناپذیری شده‌اند به همین دلیل نیز نیاز است تا برای هر نوع کشت گلخانه‌ای یا زراعی گیاه دارویی، اقدام به شناسایی گیاه دارویی مناسب اقلیم ایران نمایید. در ادامه‌ی این مقاله، به معرفی 10 گونه گیاه دارویی مناسب اقلیم ایران می‌پردازیم.
1- زعفران
زعفران، دارای خواص دارویی متنوعی است و همین نکته باعث شده تا امروزه به عنوان یک گیاه دارویی مؤثر شناخته شود. اقبال عمومی نسبت به زعفران به قدری زیاد است که هیچ گاه لازم نیست نگران بازار مشتریان آن باشید. از طرف دیگر به دلیل آن که زعفران به عنوان یک محصول صادراتی شناخته می‌شود، می‌توانید کسب‌وکار خود را با سرعت بیشتری گسترش دهید. خواصی مانند کمک به بیماران مبتلا به آسم و بیماری‌های قلبی، درمان استرس از جمله ویژگی‌های دارویی زعفران هستند.
2- نعناع فلفلی
نعناع فلفلی به عنوان یک گیاه پیوندی شناخته می‌شود که پس از پیوند زدن نعناع تند و نعناع آبی، حاصل می‌شود. یکی از دلایلی که کشت این گیاه دارویی در ایران مناسب است، ویژگی‌های درمانی نعناع فلفلی است. مهمترین ویژگی نعناع فلفلی، درمان سؤهاضمه است که امروزه تعداد کثیری از افراد را گرفتار نموده است. بهترین زمان کاشت نعناع فلفلی در فصل‌های بهار و تابستان است. همچنین بهترین شیوه‌ی کاشت این گیاه دارویی نیز، ریزوم می‌باشد. ویژگی‌هایی مانند بهبود سردرد و سرماخوردگی نیز از جمله خواص دیگر نعناع فلفلی هستند.
3- بابونه
یکی از مهمترین گیاهان دارویی مناسب اقلیم ایران، بابونه است. در حقیقت کشت این گیاه بسیار در کشور ما رایج است. دلیل این رواج، خواص دارویی منحصر به فرد بابونه می‌باشد. بابونه به عنوان یکی از گیاهانی شناخته می‌شود که به افراد کمک میکند تا در برابر افسردگی، غلبه نمایند. در حقیقت، بابونه به عنوان یک گیاه دارویی جهت آرامش روان شناخته می‌شود. شما می‌توانید این گیاه دارویی را هم در فصل بهار و هم در فصل پاییز بکارید. استفاده از شیوه‌های تکثیر و جوانه‌زنی نیز به عنوان روش‌های کاشت این گیاه شناخته میشوند.
4- گل محمدی
گل محمدی را تمامی افراد می‌شناسند. در حقیقت رواج مصرف گل محمدی به شیوه‌های مختلف باعث شده تا این گیاه دارویی به عنوان یکی از محصولاتی شناخته شود که همواره در گلخانه‌ها و زمین‌های کشت گیاهان دارویی وجود دارند. مهمترین خاصیت استفاده از گل محمدی، ویژگی منحصر به فرد آن در ایجاد ظاهری بشاش و جوان است. دلیل این ویژگی، تأثیر ماده‌ی مؤثره‌ی گل محمدی بر پوست است به همین دلیل نیز استفاده از این گیاه دارویی در تمامی اقشار جامعه‌ی ایران، بسیار رواج دارد.
5- زیره‌ی سیاه
دیگر گیاه دارویی مناسب اقلیم ایران، زیره‌ی سیاه است. در حقیقت زمانی که از مشکلات روده و شکم رنج می‌برید، استفاده از زیره‌ی سیاه، بسیار مؤثر خواهد بود. از آن جایی که این گیاه دارویی دارای تأثیرات فوق‌العاده‌ای بر درمان سرفه است، امروزه، مشتریان فراوانی پیدا کرده‌است. از طرف دیگر، اقلیم کشت زیره‌ی سیاه به نحوی است که می‌توانید آن را در برخی از مناطق ایران بکارید که کشت آن در نواحی مرطوب و مرتفع، نتایج بهتری را برای شما به همراه خواهد داشت.
6- گل گاوزبان
کشت گل گاوزبان نیز در اقلیم ایران بسیار مناسب است. این گیاه، آرام‌کننده‌ی اعصاب و درمانگر سرماخوردگی است. بهترین زمانی که میتوان این گیاه دارویی را در آن کاشت، فصل بهار است. البته میتوان در مناطقی که دارای سرمای زیادی نیستند، در فصل پاییز اقدام به کاشت کرد. می‌توانید برای کشت گل گاوزبان از روش دیم استفاده نمایید. دانه‌دهی و افتادن آن بر روی خاک، از مهمترین شیوه‌های تکثیر این گیاه دارویی به شمار می‌آید.
7- آویشن
دیگر گیاه دارویی مناسب اقلیم ایران، آویشن است. معمولا آویشن را در اکثر خانه‌های ایرانیان میتوان یافت چرا که این گیاه دارویی دارای خواص زیادی است.خواصی مانند جلوگیری از مسمومیت غذایی و درمان گلودرد، از جمله خواص آویشن به حساب می‌آیند. معمولا برای کشت آویشن نیاز است تا این گیاه را در معرض نور زیادی قرار دهید تا محصولات باکیفیت‌تری داشته باشید. همچنین نیاز است تا آویشن را در محیط مرطوبی قرار ندهید چرا که این گیاه نسبت به غرقابی، حساس است.
8- خاکشیر
گیاه خاکشیر از جمله گیاهانی است که به رفع لک صورت و آکنه کمک میکند. گیاه دارویی خاکشیر را در هر شهری می‌توانید پیدا کنید و این نشان از بازار بزرگ آن دارد. این نکته نشانگر این موضوع است که قابلیت‌های خاکشیر به قدری زیاد است که پتانسیل بالایی در صادرات آن وجود دارد. همچنین خاکشیر به عنوان گیاهی شناخته می‌شود که به رفع تشنگی و عطش کمک به سزایی میکند. معمولا این گیاه دارویی از اواخر بهار تا اواسط تابستان، شکوفه می‌دهد.
9- کاسنی
کاسنی، به عنوان یکی از گیاهان دارویی پرتقاضایی شناخته می‌شود که کاشت آن مناسب اقلیم ایران است. استفاده از کاسنی باعث می‌شود تا از اکثر گونه‌های سرطان، جلوگیری شود به همین دلیل نیز به عنوان یک گیاه دارویی مؤثر شناخته می‌شود. برای کاشت کاسنی نیاز است تا میوه‌ی آن را از طریق کاشت در مناطق مرطوب تکثیر داد. کاسنی عمدتا به عنوان یکی از شیوه‌های کهن در تسکین گرمای درونی شناخته می‌شود، به همین دلیل نیز مشتریان زیادی در فصل تابستان دارد. همچنین نوشیدن کاسنی باعث می‌شود تا بتوان اضطرات را کنترل کرد.
10- ختمی
ختمی به عنوان یک گیاه دارویی با خواص متعدد شناخته می‌شود. در حقیقت قابلیت‌های این گیاه برای درمان و پیشگیری از بیماری‌های زیادی از قبیل سرطان، دیابت، درد و سنگ کلیه به کار گرفته می‌شود. این نکته را در نظر داشته باشید که کاشت این گیاه دارویی باید در محیطی باشد که دسترسی آزاد و مستقیمی به نور خورشید دارد؛ به همین دلیل نیز باید فضای آزادی برای این کار داشته باشید.
تاريخچه علم گياهان دارویی
هزاران سال است که بشر دريافته گياهان منابع بسيار خوبي براي درمان بيماري‌ها هستند. در طب بابل که از آن زمان برجاي مانده، صفحات کوچکي که نام داروها را به خط ميخي روي آنها نگاشته‌اند به دست آمده و گوياي آن است که در آن دوران چقدر به گياهان اهميت داده شده و در درمان بيماران از آنها کمک گرفته شده. همچنين در دوران مصريان نيز گياهان اهميت فراواني را براي درمان داشته‌اند. گنجينه‌هاي داروها و ادويه‌ها اين فلسفه را بيان مي‌نمايد که يک جريان مستمر در طبيعت وجود دارد که انسان مي‌تواند با به کارگيري آن روشهاي سحرآميز، آنها را مهار نموده و اين نيروهاي پنهاني را به کنترل درآورد. مواد مؤثر موجود در داروهاي گياهي به دليل همراه بودن آنها با مواد ديگر پيوسته از يک حالت تعادل بيولوژيک برخوردارند، به همین دلیل در بدن انباشته نشده و اثرات جانبي مانند داروهاي شيميايي را ندارند.
از اين رو امتيازات برتري را نسبت به اين‌گونه داروها دارا مي‌باشند و فقط گياهان سمي در اين مورد استثناء مي‌گردند که هرگز نبايد بدون تجويز دقيق پزشک مصرف شوند.
در سالهاي اخير پيشرفت¬هاي بسيار خوبي در زمينه کشت گياهان دارويي صورت گرفته که منجر به توسعه صنعت داروسازي شده و به اين طريق پزشکي مدرن توانسته است بسياري از بيماريهاي غير قابل علاج و غالباً مرگ زودرس را معالجه نمايد. همچنين پزشکان و داروسازان پيوسته در تلاش برای کسب اثرات سودمند گياهان و مواد مؤثر موجود در آنها هستند تا بتوانند با استفاده از بزرگترين گنجينه سلامتي يعني طبيعت، بيماران را شفا دهند.
سابقه درمان بیماریها با گیاهان دارویی به قدمت تاریخ زیست انسان بر روی کره زمین است. انسان به حکم تجربه، علم و اندیشه و جانوران بنا به مقتضیات خود در طول عمر حیات در کره زمین به کمک گیاهان دارویی خود را مداوا کرده و می‌کنند.
گرایش به مصرف گیاهان دارویی در ایران (که یکی از هفت کشور آسیایی است که بیشترین گیاهان دارویی را دارد) از دیرباز وجود داشته است و در سه دهه گذشته شاهد روند رو به رشد مردم در زمینه استفاده از این داروهای گیاهی و احیای طب سنتی هستیم.
8- در کدام استان¬ها چه گیاهان دارویی رشد می¬کنند؟
در چهارمحال و بختیاری، گونه‌هایی همچون هواچوبه، زرین گیاه، کرفس کوهی، مورد، مخلصه، چوک، ازبوتک، درمنه، گلدر، آویشن، کزتس، بورت، هندوانه ابوجهل، بنه و داز رشد میکند. در آذربایجان غربی، چوبان کبریتی، بادرنجبویه، شب بو، ختمی، آجی بیان و شیرین بیان، ثعلب، مرزه، اسپناخ، ایت بورنی، داغ قارپیزی، مندی، داغ سقزی، یمیشان، چریش، غازایاغی، قره یونجا، یارپیز، دوه دابانی، اوشقون، بید مشک، بادرشبو، بزوشه، بوغاز قووران، کهلی اوتی، بولاغ اوتی، اوغلان اوتی و یارپیز از جمله معروفترین گیاهان دارویی هستند.
زیره سبز، گل محمدی، خاکشیر، آویشن، نعنا فلفلی، رزماری، اسطوخدوس، بابونه، ختمی، پنیرک، شیرین بیان، کاسنی، همیشه بهار، سرخارگل، آلوئه ورا و گل گاو زبان از مهمترین گیاهان دارویی استان خراسان رضوی است که زعفران در صدر آنها قرار دارد. اسطوخودوس، زیره سیاه، آنغوزه، بیدمشک، گشنیز از گیاهان دارویی که به عنوان دمنوش در استان کرمان کشت می¬شود.
نتیجه گیری
از زمان قدیم بهترین چیز برای پیشگیری و درمان بیماری ها، گیاهان دارویی بوده است. با این حال این را هم نباید فراموش کرد که همین گیاهان دارویی می توانند خود عامل بیماری شوند. پس در مصرف ان باید دقت کرد و قبل از اطلاعات لازم پیش از مصرف نباید به آن روی آورد. در دنیای امروز گیاهان دارویی نه تنها مصارف دارویی بلکه در جهان تجارت نیز کاربرد دارند و برای برخی از کشور ها جنبه تجاری دارند.
امرزه به علت افزایش جمعیت و همچنین عوارض جانبی مواد شیمیایی و هزینه بالای دارو های شیمیایی برای درمان، مردم را به خرید گیاهان دارویی ترغیب میکند.
گیاهان دارویی بومی ایران دارای تنوع بسیار زیادی هستند و از قدیمیترین زمانها تاکنون در طب سنتی و درمان بسیاری از بیماریها استفاده میشوند این گیاهان دارای خواص دارویی متنوعی هستند که میتوانند در درمان بیماری های مختلف مؤثر باشند. همچنین گیاهان دارویی بومی ایران به دلیل تنوع زیستگاههای طبیعی و شرایط آب و هوایی متنوع در ایران دارای ترکیبات شیمیایی منحصر به فردی هستند که میتواند در تولید داروهای گیاهی مؤثر باشد. به طور کلی گیاهان دارویی بومی ایران به عنوان یک منبع غنی از ترکیبات دارویی طبیعی مورد توجه قرار میگیرند و میتوانند در بهبود و درمان بسیاری از بیماری ها مفید باشند.
